In 2021 mocht ik voor ‘BRAINWASH TALKS’ een gewaagd pleidooi doen. Ik koos ervoor om met het essay ‘Wees een KillJoy’ de twijfelaars onder ons een hart onder de riem te steken. Deze tekst bestaat ook als video, te bekijken op NPO START.
Wees een Killjoy
"Herinner je je Sofagate nog? De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, was samen met de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, op bezoek in Turkije. Samen met de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan wandelen ze naar een belangrijk tv-moment. Maar Erdoğan blijkt slechts twee stoelen te hebben klaargezet – een voor hem, en eentje voor Charles Michel. Commissievoorzitter Von der Leyen ontdekt dat er geen stoel voor haar is en neemt noodgedwongen plaats op een sofa waar de camera's niet op gericht zijn. Het moment is zichtbaar ongemakkelijk.
Vlak na het incident volgden de berichtgeving, de analyses en de meningen. Velen schrijven Erdoğan af als uitdager, ten eerste omdat hij als gastheer deze situatie met te weinig stoelen creëerde en ten tweede omdat Turkije niet lang daarvoor uit de Istanbul Conventie was gestapt, die juist werd opgetekend om geweld tegen vrouwen aan te kaarten. Het behang van deze kamer was er dus al één van spanningen rond gelijke rechten op het moment dat de Voorzitter van de Europese Commissie als vrouw een stoel in het centrum van de aandacht wordt geweigerd.
Opvallend hier is ook hoe over Charles Michel geschreven wordt, die wel op een stoel mocht zitten. Had hij het ook anders kunnen doen? Zijn stoel weg kunnen geven of gewoon zeggen dat dit niet de bedoeling kan zijn? Soms wordt hij samen met Von der Leyen als slachtoffer beschreven en soms valt hij samen met Erdoğan als dader. Zijn rol is ook niet zo eenduidig: Michel toont ons hoe we ons kunnen verhouden tegenover een protocol. Het protocol in de betekenis van 'geheel van vastgelegde regels en afspraken' is wat academica Sara Ahmed in haar boek Living a Feminist Life uitvoerig beschrijft als het gaat over de grondbeginselen van feminisme en de rol van de killjoy.
Letterlijk vertaald is de killjoy iemand die het geluk of plezier, 'joy', komt verzieken, 'killen'. Dat klinkt negatief, maar dat is het voor Ahmed niet. Een killjoyverzet zich tegen ingesleten patronen, die ze traffic systems of verkeersstromen noemt, waarin de stroom symbool staat voor de conventies in de maatschappij die bijna onzichtbaar richting aangeven in ons leven, zoals studeren, een rijbewijs halen, werken, een huis kopen, trouwen, of kinderen krijgen.
Wij als individuen zijn dan de auto's die de stroom in een bepaalde richting volgen. Gaandeweg zijn we echter 'het volgen van die stroom' gelijk gaan stellen aan 'voor geluk kiezen' (joy). Dat zie je vooral als je de stroom niet volgt. Of als je midden op de snelweg stopt, en je een file veroorzaakt. Omdat we de stroom gelijk zijn gaan stellen met 'geluk', lijkt het alsof je het concept 'geluk' aanvalt als je de stroom onderbreekt. 'Doe niet zo moeilijk, ga gewoon mee met de stroom, straks staan we allemaal stil.'
Maar anders dan een snelweg, is een protocol niet in steen gebeiteld. Dat legt Sara Ahmed met een andere metafoor uit, als ze spreekt over 'paden'. We volgen paden omdat ze er zijn. We gedragen ons naar de regels die er zijn, maar ons gedrag kan ook nieuwe regels vormen. Als je een andere weg begint te gebruiken en je doet dat consequent, dan effen je een nieuw pad.
Dat is niet altijd bewust, dat bewandelen van die paden. Daarom is bewustwording van deze geluksprotocollen een van de eerste en belangrijkste punten in een feministisch of gedekoloniseerd leven.
Weten dat regels kunnen veranderen, is belangrijk om regels te veranderen, want tegen de stroom in gaan vergt moed. Daarom is Sofagate zo'n goed voorbeeld. Voor mij illustreert de situatie in de zitkamer van Erdoğan dat we niet bang moeten zijn om het protocol te doorbreken. Ik was teleurgesteld in Charles Michel, en velen met mij. We verwachten moed van onze leiders. Soms willen we van onze leiders dat ze de cape van de killjoy aantrekken om het juiste te doen, ook als het gevaar groot is dat ze een protocol doorbreken door een andere richting te kiezen. Als vertegenwoordiger van Europa had hij moeten killjoyen voor gelijke rechten. Omdat hij dat niet deed, wordt hij medeplichtig bevonden. Hij koos ervoor op het pad te blijven en liet de kans voorbijgaan om een nieuw pad te maken.
Hoe verleidelijk het nu ook is om op de persoon te spelen – zeker als ze beroemd en machtig zijn en onze landen leiden – door Charles Michel louter als lafaard af te schilderen, of Erdoğan als boze wolf, ontnemen we onszelf de kans om te leren wat te doen als wij het zijn in een ander scenario. Want wanneer doe jij 'een Michelleke', in plaats van een killjoy?
In ons dagelijks leven komen we niet vaak voor keuzes te staan die een internationaal conflict veroorzaken, en toch kunnen we voorbeelden van moed gebruiken bij onze eigen al dan niet interne conflicten. Stel, je zit bij je schoonfamilie aan de eettafel tijdens een kerstdiner. Een kerstdiner heeft vaak ook een protocol: namelijk dat van gezelligheid en verbondenheid. Iemand maakt een seksistische of racistische mop die voor de helft van de tafel de eetlust bederft. Ook jij kan niet meer eten. Je zintuigen staan op scherp, als in een gevaarlijke situatie.
Het is ook een gevaarlijke situatie, want seksisme en racisme zijn vormen van geweld. Je lichaam vraagt om een reactie – de situatie eveneens. Je gaat de opties af. Aan de ene kant heb je de ogenschijnlijke dolce far niente – het heerlijke niksdoen van Charles Michel. Kies je die kant, dan heb je de schamele opties om mee te lachen, of te zoeken naar koffievlekjes op het tafelkleed. Vanuit je ooghoeken kijk je naar de anderen om te zien welke actie zij ondernemen – zij kijken eveneens vanuit hun ooghoeken naar jou. Ondertussen tikt de klok. Niet kiezen is vanzelf mee worden gesleurd met het protocol van de gezelligheid. Niet kiezen is ook: de weg versterken die geïnsinueerd wordt met de mop: ik maak geen ruzie – ergo, dit is acceptabel.
Ik noem deze kant de ogenschijnlijke dolce far niente om de reden dat je dat nietsdoen misschien allesbehalve dolce is. Dolce is Italiaans voor zoet, zacht en aangenaam. Maar als je eenmaal een bepaald bewustzijn hebt waardoor je ziet wat zo'n mop aanricht aan die kersttafel én daarbuiten, dan is jouw impasse niet aangenaam maar slopend. Misschien ben je hoogopgeleid en begaan met de wereld en heb je net een pleidooi gemaakt over gelijkheid en de westerse beschaving. Misschien weet je genoeg over feminisme om te weten dat de mop niet kon of voel je simpelweg dat dit niet pluis is. Tegelijkertijd weet je ook niet zo snel wat je moet doen om dit te stoppen. Zo geïnformeerd en Verlicht als je jezelf twee seconden geleden nog voelde, zo verslagen en onmachtig voelt het nu.
Misschien omdat we vaak geen idee hebben van wat het alternatief is? Misschien heb je wel een idee van wat er zou gebeuren en is dat een idee van nog meer ongemak. Komt er ruzie van? Raak ik mijn erfenis kwijt? Is kerst verpest? We associëren de killjoy met radicaliteit, we zien haar vol op de handrem gaan, met piepende banden en eventuele botsingen. Ik ga niet ontkennen dat het vaak tot botsingen komt. Of dat degene die klaagt dikwijls het gezicht van het probleem wordt. Het zit ook niet in mijn aard om ongemak op te zoeken. Diep van binnen willen we allemaal verbondenheid. Het gevoel ergens bij te horen.
Deze tekst is voor de twijfelaars. Als je voelt dat je wilt handelen en je een klein duwtje in de rug nodig hebt, dan kan je het volgende onthouden: als het ongemakkelijk voelt om met de stroom mee te gaan, dan heb je al een keuze gemaakt. Dan leidt deze weg allang niet meer naar jouw geluk. Kies dan eens voluit. Meestal is even knipperen met de achterlichten dan al voldoende om de stroom achter je te vertragen en een botsing voor je te vermijden, maar soms zul je daadwerkelijk de handrem vast moeten pakken en dwarsliggen op de snelweg.
Zeg dat je de mop niet snapt. Vraag wat die persoon nu precies bedoelde. Vraag een extra stoel voor Von der Leyen. Verbreek desnoods de relatie. Maar herinner je vooral dat elke keuze een bepaalde weg versterkt. Als veel mensen dezelfde weg kiezen, kun je zelfs een nieuwe snelweg maken. Misschien is die snelweg er zelfs al, gebaand door andere killjoys. Hier komt het concreet op neer: individuen die zich bewust worden van hun richting, van hun mogelijkheid om van richting te veranderen en daarna – misschien eerst aarzelend maar in ieder geval moedig – de ene voet voor de andere zetten. Net zo lang tot er een nieuw pad ontstaat."